Wat is beroepsgeheim?

Het delen van informatie door hulpverleners is wettelijk vastgelegd. Wie in een vertrouwelijke relatie staat ten opzichte van een hulpvrager, zal de informatie die hij of zij te weten komt, geheim moeten houden. Dit noemt men het beroepsgeheim. Het basisprincipe van het beroepsgeheim is beschreven in de strafwet omdat het zo belangrijk is. Hulpverleners hebben beroepsgeheim omdat zij door hun beroep of hun functie geheimen krijgen toevertrouwd. Anders dan een bakker of een kapper, die soms ook een geheim krijgt toevertrouwd, is vertrouwen essentieel om de taak van hulpverlener te kunnen uitvoeren.

De cliënt heeft, zoals elke burger, recht op privacy. De privacywet beschermt zelfs extra informatie over de gezondheid van een persoon omdat dit gevoelige informatie is.Omdat hulpverleners beroepsgeheim hebben, moeten zij alles wat de cliënt hen toevertrouwt geheim houden: zij hebben dus zwijgplicht. Wat geheim is, gaat ver: zelfs het bevestigen van een vermoeden, bijvoorbeeld de vraag of een familielid van de cliënt of een hulpverlener de cliënt kent of behandelt, valt onder het beroepsgeheim. In bepaalde situaties mag het beroepsgeheim doorbroken worden als bij de cliënt sprake is van gevaar voor zichzelf of de ander.

Vertrouwen tussen de cliënt en de hulpverlener is de hoeksteen van elke zorgverlening. Zonder beroepsgeheim en vertrouwen kan er geen sprake zijn van zorgverlening. De kans bestaat immers dat een cliënt de stap naar de hulpverlening niet (meer) zal durven zetten of sommige dingen niet (meer) zal durven zeggen tegen de hulpverleners. De kans bestaat dus dat de cliënt het vertrouwen verliest in zijn hulpverlener en zelfs in elke hulpverlener.

Uitzonderlijk mag een hulpverlener zijn beroepsgeheim doorbreken, en heeft hij een spreekrecht. Het woord spreekrecht maakt het al duidelijk: de hulpverlener kan zijn beroepsgeheim doorbreken, maar is daar niet toe verplicht. Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer jouw familielid goed geïnformeerd en uitdrukkelijk zijn toestemming geeft aan de hulpverlener om het beroepsgeheim te doorbreken, bijvoorbeeld om jou als familie te informeren. Sommige hulpverleners weigeren zelfs met toestemming van hun cliënt informatie te delen, hoewel steeds minder hulpverleners die mening hebben.

Beslissingsbekwaamheid is het vermogen om vrije en overwogen beslissingen te nemen. Vrij betekent ‘vrij van binnenuit’, zonder de dwingende invloed van de kwetsbaarheid, maar ook vrij van buitenaf, dus zonder dwingende invloeden van anderen of omstandigheden.

Overwogen verwijst naar het niet blind kiezen maar dat men de consequenties van een bepaalde keuze overweegt. Gewoonlijk bepaalt de arts dit. Maar idealiter gebeurt dit in samenspraak tussen de cliënt, familie en de hulpverlening m.a.w. in trialoog.

Als een cliënt ‘beslissingsbekwaam’ is, dan: (1) oefent hij zelfstandig zijn patiëntenrechten uit, en (2) moet hij toestemming geven aan een hulpverlener om zijn beroepsgeheim naar familie te kunnen doorbreken.

Als een cliënt ‘beslissingsonbekwaam’ is, dan zijn er verschillende mogelijke vertegenwoordigers die elkaar opvolgen. Men spreekt daarom over een watervalsysteem (zie volgende), zoals beschreven in de Wet op de Patiëntenrechten. Bij elk van deze mogelijkheden zal iemand anders, tijdelijk, patiëntenrechten in de plaats van een cliënt uitoefenen (wettelijke vertegenwoordiger). Het spreekt voor zich dat in dat geval die persoon recht heeft op de informatie die noodzakelijk is om goed geïnformeerde keuzes te kunnen maken. Dat neemt niet weg dat geprobeerd wordt, zoveel mogelijk en in verhouding tot het begripsvermogen van jouw familielid, jou te blijven betrekken bij keuzes die gemaakt worden.

Lees hier dit interessant essay: “Een relationeel ethisch model voor het evalueren van beslissingsonbekwaamheid in de psychiatrie”. (A. Liégeois)

Hulpverleners zijn gebonden aan beroepsgeheim, maar om hun werk goed te kunnen uitvoeren moeten zij regelmatig informatie delen met andere hulpverleners. De principes van het beroepsgeheim gelden ook hier: een hulpverlener mag slechts informatie delen als aan een aantal voorwaarden is voldaan. Ten eerste gaat het om delen van informatie met andere hulpverleners (en dus niet met politie bijvoorbeeld); ten tweede moet de informatie noodzakelijk zijn om kwaliteitsvolle zorg te kunnen geven. Ten derde moet het delen van informatie in belang zijn van de zorg en van de cliënt. Ten vierde mag de informatie enkel gedeeld worden onder mensen die in dezelfde mate gebonden zijn aan het beroepsgeheim. Tenslotte moet ook hier de cliënt zijn geïnformeerde toestemming hebben gegeven vooraleer de informatie wordt gedeeld. Hierbij moet duidelijk zijn wie tot het hulpverleningsteam of zorgnetwerk behoort. Zo weet de cliënt tot hoe ver het beroepsgeheim gedeeld wordt. Als bijvoorbeeld informatie gedeeld wordt met een andere afdeling binnen een psychiatrisch ziekenhuis om tot betere zorg bij te dragen, dan dient de cliënt dit te weten.

Ten eerste kan een cliënt zelf een vertegenwoordiger benoemen die in zijn plaats optreedt als hij – tijdelijk – beslissingsonbekwaam wordt. Dit kan gaan om een familielid maar hoeft dit niet te zijn als de cliënt hier niet voor kiest. Belangrijk is dat dit gebeurt voor de cliënt beslissingsonbekwaam is, dat dit schriftelijk gebeurt en dat de cliënt en de vertegenwoordiger dit document ondertekenen. Deze benoemde vertegenwoordiger kan dan de patiëntenrechten uitoefenen voor de cliënt, zolang die beslissingsonbekwaam is. Belangrijk is dat de door de patiënt benoemde vertegenwoordiger primeert op alle anderen (zoals bv. de bewindvoerder).

Ten tweede, als de cliënt zelf geen vertegenwoordiger heeft aangewezen (of de aangewezen vertegenwoordiger treedt niet op), dan is het mogelijk dat de vrederechter een bewindvoerder aanstelt. Deze bewindvoerder oefent enkel de patiëntenrechten uit die door de rechter zijn vastgelegd en opnieuw voor zover en zolang de beschermde persoon beslissingsonbekwaam is.
Ten derde, als er geen bewindvoerder is, dan oefenen de samenwonende echtgenoot, of de wettelijk of feitelijk samenwonende partner, de patiëntenrechten uit.
Ten vierde, als er geen partner is of de partner wil de patiëntenrechten niet uitoefenen, dan zullen de volgende personen de rechten uitoefenen, in opgesomde volgorde: een meerderjarig kind, als die er niet is, een ouder, als die er niet zijn een meerderjarige broer of zus van de cliënt.
Ten vijfde, als er geen familielid is of het familielid wil de patiëntenrechten niet uitoefenen, dan zal de hulpverlener, in multidisciplinair overleg, de belangen van de cliënt behartigen. De hulpverlener zal ook optreden wanneer een conflict bestaat over zorg tussen familie.
Bij een conflict tussen partner en kinderen heeft de partner voorrang, maar bij een conflict tussen kinderen en tussen een ouder, een meerderjarige broer of zus van de patiënt beslissen de zorgverleners.

Een cliënt kan ook een vertrouwenspersoon (VP) aanduiden om hem bij te staan in volgende situaties. Wanneer iemand een VP is, dan: (1) heeft die recht op informatie over de gezondheidstoestand van de cliënt, (2) kan die ook het patiëntendossier inkijken of een afschrift ervan vragen, mits de cliënt daarvoor akkoord geeft; hierbij hoeft de cliënt niet aanwezig te zijn en (3) heeft de VP het recht om klacht neer te leggen bij de bevoegde ombudsdienst.

De cliënt kiest zelf zijn VP, het kan dus perfect een vriend, buur of kennis zijn. Je hoeft geen familielid te zijn om VP te zijn. VP word je door een formulier te ondertekenen, samen met je familielid. Om discussie te vermijden is het van belang dat de naam van een vertrouwenspersoon is opgenomen in het cliëntendossier.

Let wel: een vertrouwenspersoon is niet hetzelfde als een vertegenwoordiger.

De vertegenwoordiger vervangt de beslissingsonbekwame cliënt en neemt de uitoefening van bepaalde rechten over. De vertrouwenspersoon staat de cliënt alleen bij.

Het aanvraagformulier om een vertrouwenspersoon aan te duiden kan je hier downloaden.

Niets of niemand verbiedt je informatie te geven aan een hulpverlener. Je hebt dus geen geheimhoudingsplicht. Je kent jouw familielid zijn gewoonten, krachten en kwetsbaarheden. Je voelt dat je iets wil meegeven aan de hulpverlener over je familielid. Soms weet je echter niet of je familielid dit wel zou appreciëren. Het is daarom raadzaam van bij de start van de begeleiding afspraken te maken over wat er gebeurt met informatie die door jou gegeven wordt over de cliënt, bij voorkeur in trialoog.

Openheid is hierbij essentieel. Het is belangrijk dat je weet dat de hulpverlener weinig kan doen met informatie over je familielid dat in vertrouwen door naastbetrokkenen wordt gegeven. We moedigen hier dan ook een trialoog aan met de naastbetrokkene, cliënt en hulpverlener.

Als familie is het soms moeilijk je weg te vinden tussen alle juridische termen. We geven daarom de belangrijkste weer en lichten ze kort toe.

Dit geeft enerzijds het bestaan ervan weer en kan je dit bespreken. Tevens geven we weer welke impact dit heeft op het beroepsgeheim van de betrokken hulpverlener t.a.v. zijn familielid.

Hartelijk bedankt

Deze pagina kwam tot stand dankzij de hulp Prof. Axel Liegeois & Prof. Freya Vander Laenen.

Meer weten over beroepsgeheim? Lees zeker deze artikels/essays:

• Een relationeel ethisch model voor het evalueren van beslissingsbekwaamheid in de psychiatrie. (A. Liégeois)
• Een ethische visie op beroepsgeheim (A. Liégeois) 
• Voorwaardelijk gedeeld beroepsgeheim (A. Liégeois)