Ten eerste kan een cliënt zelf een vertegenwoordiger benoemen die in zijn plaats optreedt als hij – tijdelijk – beslissingsonbekwaam wordt. Dit kan gaan om een familielid maar hoeft dit niet te zijn als de cliënt hier niet voor kiest. Belangrijk is dat dit gebeurt voor de cliënt beslissingsonbekwaam is, dat dit schriftelijk gebeurt en dat de cliënt en de vertegenwoordiger dit document ondertekenen. Deze benoemde vertegenwoordiger kan dan de patiëntenrechten uitoefenen voor de cliënt, zolang die beslissingsonbekwaam is. Belangrijk is dat de door de patiënt benoemde vertegenwoordiger primeert op alle anderen (zoals bv. de bewindvoerder). Het aanvraagformulier om een vertegenwoordiger aan te duiden kan je hier downloaden.

Ten tweede, als de cliënt zelf geen vertegenwoordiger heeft aangewezen (of de aangewezen vertegenwoordiger treedt niet op), dan is het mogelijk dat de vrederechter een bewindvoerder aanstelt. Deze bewindvoerder oefent enkel de patiëntenrechten uit die door de rechter zijn vastgelegd en opnieuw voor zover en zolang de beschermde persoon beslissingsonbekwaam is.

Ten derde, als er geen bewindvoerder is, dan oefenen de samenwonende echtgenoot, of de wettelijk of feitelijk samenwonende partner, de patiëntenrechten uit.

Ten vierde, als er geen partner is of de partner wil de patiëntenrechten niet uitoefenen, dan zullen de volgende personen de rechten uitoefenen, in opgesomde volgorde: een meerderjarig kind, als die er niet is, een ouder, als die er niet zijn een meerderjarige broer of zus van de cliënt.

Ten vijfde, als er geen familielid is of het familielid wil de patiëntenrechten niet uitoefenen, dan zal de hulpverlener, in multidisciplinair overleg, de belangen van de cliënt behartigen. De hulpverlener zal ook optreden wanneer een conflict bestaat over zorg tussen familie.

Bij een conflict tussen partner en kinderen heeft de partner voorrang, maar bij een conflict tussen kinderen en tussen een ouder, een meerderjarige broer of zus van de patiënt beslissen de zorgverleners.

Niets of niemand verbiedt je informatie te geven aan een hulpverlener. Je hebt dus geen geheimhoudingsplicht. Je kent jouw familielid zijn gewoonten, krachten en kwetsbaarheden. Je voelt dat je iets wil meegeven aan de hulpverlener over je familielid. Soms weet je echter niet of je familielid dit wel zou appreciëren. Het is daarom raadzaam van bij de start van de begeleiding afspraken te maken over wat er gebeurt met informatie die door jou gegeven wordt over de cliënt, bij voorkeur in trialoog.

Openheid is hierbij essentieel. Het is belangrijk dat je weet dat de hulpverlener weinig kan doen met informatie over je familielid dat in vertrouwen door naastbetrokkenen wordt gegeven. We moedigen hier dan ook een trialoog aan met de naastbetrokkene, cliënt en hulpverlener.

Wanneer er geen andere geschikte behandeling is en een persoon met een psychiatrische problematiek een gevaar vormt voor zichzelf of voor zijn omgeving vormt, kan die persoon, via een beslissing van de vrederechter (en bij een acute situatie via de Procureur des Konings), gedwongen worden opgenomen in een ziekenhuis.

Ten eerste is een gedwongen opname voor korte tijd mogelijk, om observatie toe te laten. Ten tweede is, nadat uit die observatie is gebleken dat een gedwongen opname verder noodzakelijk is, een gedwongen opname mogelijk tot 2 jaar (ook dit is verlengbaar). Tenslotte is nadien een periode van nazorg mogelijk voor maximum 1 jaar.

Bij gedwongen opname is dus sprake van dwang: de cliënt kan zelf niet kiezen om – niet – gedwongen opgenomen te zijn.

Soms pleegt een persoon een misdrijf dat de lichamelijke of psychische integriteit van andere mensen aantast.

Als een strafrechter of een onderzoeksrechter oordeelt dat die persoon op het ogenblik van zijn beslissing een psychiatrische problematiek heeft die zijn oordeelsvermogen of de controle over zijn daden tenietdoet of ernstig aantast en bovendien het gevaar bestaat dat de persoon door zijn psychiatrische problematiek opnieuw een misdrijf zou plegen, dan kan een rechter die persoon interneren.

Anders dan bij een gewone straf is internering een maatregel, en staat er geen eindtermijn op de maatregel. In dit geval is dus sprake van dwang: de cliënt kan zelf niet kiezen om – niet – geïnterneerd te zijn.

Sommige cliënten komen jammer genoeg in contact met politie of justitie, bijvoorbeeld bij druggebruik of bij seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het kan gebeuren dat een strafrechter een alternatieve straf of maatregel oplegt en bijvoorbeeld bepaalt dat iemand niet naar de gevangenis moet als hij zich laat behandelen. In deze gevallen zal een cliënt ook vaak een justitie-assistent hebben.

De justitie-assistent zal opvolgen of de cliënt zich aan de voorwaarden houdt die justitie hem heeft opgelegd. In deze situaties spreekt men over ‘hulpverlening onder druk van justitie’: sommige personen kiezen bijvoorbeeld toch voor een gevangenisstraf in plaats van voor een behandeling.