Wat als familie wordt geconfronteerd met een gedwongen opname? De juridische kijk.

Naar aanleiding van enkele ervaringen over dwangopname en een vraag vanuit Similes over de rechten van familie hierin, contacteerde het Familieplatform Geestelijke Gezondheid jurist Christophe Lemmens. We vroegen hem om het juridisch kader te schetsen over wat de rechten van de naasten zijn bij een dwangopname.

Christophe Lemmens; ‘Het spreekt voor zich dat het toepassen van dwang – uiteraard binnen de contouren van het geschetste kader (zie verderop nvdr)- niet alleen ingrijpend is voor de patiënt zelf, maar ook voor zijn familieleden en andere naasten. Een dwangopneming impliceert als zodanig reeds een vrijheidsberoving en daarmee beperkingen voor de patiënt én zijn naasten om te gaan en staan waar zij willen. Dit neemt niet weg dat ook de naasten van de patiënt duidelijk omschreven rechten genieten.

Zij genieten deze rechten in de eerste plaats op grond van de Wet Patiëntenrechten, waarin de naasten van de patiënt kunnen optreden als vertrouwenspersoon of als vertegenwoordiger van de patiënt. De naasten van de patiënt bekleden in hun hoedanigheid van vertrouwenspersoon of vertegenwoordiger een bepaalde functie en leveren bijstand (d.i. de vertrouwenspersoon) of hebben beslissingsmacht (d.i. de vertegenwoordiger). In deze hoedanigheid kunnen de naasten van de patiënt bv. informatie ontvangen over de toestand van de patiënt of het patiëntendossier inkijken.

Christophe Lemmens; ‘Dit bezoekrecht wordt uitdrukkelijk erkend in artikel 32, §2, lid 2 van de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke: “In iedere psychiatrische dienst kan de zieke het bezoek ontvangen van zijn advocaat, van de door hem gekozen geneesheer en, overeenkomstig het huishoudelijk reglement, van een vertrouwenspersoon of, behoudens geneeskundige contra-indicatie, van iedere andere persoon.” In het vermelde huishoudelijk reglement moeten aldus de bezoekregeling en de eventuele beperkingen hieraan beschreven worden, bv. bezoekuren. Ook moet in dit huishoudelijk reglement de wijze beschreven worden waarop de rechten van de patiënt (met inbegrip van die van de naasten als vertrouwenspersoon of vertegenwoordiger) verzekerd worden. Een goede communicatie van dit huishoudelijk reglement is dan ook essentieel om de belangen en gevoelens van de naasten van de patiënt te vrijwaren en om conflicten zo veel als mogelijk te vermijden.’

Christophe Lemmens; ‘Indien de naasten van de patiënt van mening zijn dat hun rechten of die van de patiënt geschonden worden, kunnen zij steeds het gesprek aangaan met de zorgverleners/de instelling of klacht indienen bij de ombudsfunctie met het oog op een bemiddelend optreden. Strikt genomen kan enkel de patiënt zelf, al dan niet bijgestaan door een vertrouwenspersoon, of zijn vertegenwoordiger klacht indienen bij de ombudsfunctie over de schending van een recht van de patiënt. De praktijk laat evenwel zien dat de ombudspersoon elke klacht ontvangt en ter harte neemt, ongeacht de indiener en het voorwerp van de klacht, en dus ook indien een naaste een klacht indient die eerder op hem betrekking heeft en niet op de patiënt.’

Christophe Lemmens; ‘De Wet Bescherming Persoon Geesteszieke van 26 juni 1990 is in feite slechts een lokalisatiewet. Indien aan de wettelijke voorwaarden voor een dwangopneming voldaan is (geestesziekte-gevaar-geen alternatief) kan een zogenaamde “geesteszieke” van zijn vrijheid worden beroofd. In tegenstelling tot hetgeen vaak aangenomen wordt, houdt een dwangopneming daarentegen als zodanig geen vrijbrief in om over te gaan tot dwangbehandeling (bv. medicatie of elektroconvulsietherapie (ECT)) of het opleggen van dwangmaatregelen (bv. isolatie en fixatie). Hoewel in de tekst van de wet wel meermaals wordt verwezen naar de “behandeling” van de geesteszieke, wordt deze behandeling niet verder uitgewerkt.

Bij gebrek aan een afwijkende regeling in de Wet Bescherming Persoon Geesteszieke betekent dit dan concreet dat de Wet Patiëntenrechten onverkort van toepassing is, ofwel dat dergelijke behandelingen of vrijheidsbeperkende maatregelen niet toegepast kunnen worden zonder de geïnformeerde toestemming van de (wilsbekwame) patiënt of de vertegenwoordiger (van een wilsonbekwame patiënt). Zonder deze toestemming m.a.w. geen behandeling of maatregel, zoals isolatie en fixatie.’

Christophe Lemmens; ‘Het toepassen van dwang (d.w.z. zonder toestemming) kan enkel overwogen worden ingeval van een zogenaamde noodtoestand of bij wettige zelfverdediging. Beide veronderstellen echter het bestaan van zeer ernstige en acute omstandigheden voor de geesteszieke zelf en/of derden, waardoor de mogelijkheid om dwang toe te passen meteen de grote uitzondering wordt. In die situaties waarin dwang toch geoorloofd is of zou kunnen zijn, dienen bovendien steeds de beginselen van subsidiariteit en proportionaliteit in acht genomen te worden. Deze beginselen impliceren dat de situatie niet anders aangepakt en ontmijnd kan worden dan door het toepassen van dwang, d.w.z. dat er geen alternatief is, waarbij de toegepaste dwang niet verder mag gaan dan nodig, zowel qua intensiteit of keuze van de maatregel als qua duurtijd daarvan. Het toepassen van dwang louter uit gemakkelijkheidsoverwegingen of omwille van disciplinaire redenen is niet toegestaan. Bv. het meteen gedurende een week fixeren en isoleren van een patiënt omwille van een welbepaald incident is bijgevolg not done.

De vermelde principes werden intussen al meermaals bevestigd door officiële en hoog aangeschreven instanties. Zo stelde bv. de Nationale Raad van de Orde van artsen in een advies van 14 september 2013: “De Belgische wetgeving creëert immers wel een kader om personen gedwongen op te nemen of te interneren, in het belang van de patiënt en in het belang van de maatschappij, doch zij laat niet toe dergelijke personen, zolang ze nog voldoende wilsbekwaam zijn, gedwongen te behandelen. Op de situatie na waarin de noodtoestand rechtvaardigt dat een patiënt gedwongen wordt behandeld, bestaat, anders dan in andere landen zoals Nederland en Frankrijk, een dergelijke wettelijke regeling in België niet.”’

Tot slot

Uit de vele ervaringen van familie weten we als Familieplatform dat er nog werk aan de winkel is om de rechten van patiënten en hun naasten te garanderen bij een dwangopname. Het Familieplatform wil knelpunten en aanbevelingen hierover blijven signaleren vanuit het perspectief van familie.